Pulofesa Tiffany Shaw, Pulofesa, Dipatimenti ya Geosciences, University of Chicago
Kum'mwera kwa dziko lapansi kuli chipwirikiti kwambiri.Mphepo pazitali zosiyanasiyana zafotokozedwa ngati "kuwomba madigiri makumi anayi", "madigiri makumi asanu okwiya", ndi "kukuwa madigiri makumi asanu ndi limodzi".Mafunde amafika pamtunda wamamita 78 (mamita 24).
Monga tonse tikudziwa, palibe kumpoto kwa dziko lapansi komwe kungafanane ndi mvula yamkuntho, mphepo ndi mafunde kum'mwera kwa dziko lapansi.Chifukwa chiyani?
Mu kafukufuku watsopano wofalitsidwa mu Proceedings of the National Academy of Sciences , ine ndi anzanga tinapeza chifukwa chake mphepo yamkuntho imakhala yofala kwambiri kum'mwera kwa dziko lapansi kusiyana ndi kumpoto.
Kuphatikizira maumboni angapo kuchokera ku zochitika, malingaliro, ndi zitsanzo za nyengo, zotsatira zathu zimasonyeza ntchito yofunikira ya "malamba oyendetsa nyanja" padziko lonse lapansi ndi mapiri akuluakulu kumpoto kwa dziko lapansi.
Timasonyezanso kuti, m’kupita kwa nthaŵi, mphepo yamkuntho kum’mwera kwa dziko lapansi inakula kwambiri, pamene ya kumpoto kwa dziko lapansi sinatero.Izi zikugwirizana ndi chitsanzo cha nyengo cha kutentha kwa dziko.
Zosinthazi ndizofunikira chifukwa tikudziwa kuti mphepo yamkuntho imatha kuyambitsa zovuta zambiri monga mphepo yamkuntho, kutentha komanso mvula.
Kwa nthawi yayitali, zochitika zambiri zanyengo pa Dziko Lapansi zidapangidwa kuchokera kumtunda.Izi zinapatsa asayansi chithunzithunzi chomveka bwino cha namondwe wa kumpoto kwa dziko lapansi.Komabe, ku Southern Hemisphere, komwe kumatenga pafupifupi 20 peresenti ya dzikolo, sitinapeze chithunzithunzi chowonekera bwino cha namondwe kufikira pamene zowonera pa satellite zinapezeka chakumapeto kwa ma 1970.
Kuchokera pakuwona zaka makumi angapo kuyambira chiyambi cha nyengo ya satelayiti, tikudziwa kuti mkuntho kum'mwera kwa dziko lapansi ndi pafupifupi 24 peresenti yamphamvu kuposa ya kumpoto kwa dziko lapansi.
Izi zikuwonetsedwa pamapu omwe ali pansipa, omwe akuwonetsa mphepo yamkuntho yomwe imawonedwa pachaka ku Southern Hemisphere (pamwamba), Northern Hemisphere (pakati) ndi kusiyana komwe kulipo (pansi) kuyambira 1980 mpaka 2018. (Dziwani kuti South Pole ili pa pamwamba pakuyerekeza pakati pa mamapu oyamba ndi omaliza.)
Mapuwa akuwonetsa kuchulukirachulukira kwa namondwe ku Southern Ocean ku Southern Hemisphere komanso kuchulukira kwake kunyanja za Pacific ndi Atlantic (zowoneka mwalanje) ku Northern Hemisphere.Mapu osiyanitsa akuwonetsa kuti mkuntho ndi wamphamvu ku Southern Hemisphere kuposa kumpoto kwa dziko lapansi (mthunzi wa lalanje) m'madera ambiri.
Ngakhale kuti pali ziphunzitso zambiri zosiyana, palibe amene amapereka kufotokozera momveka bwino za kusiyana kwa mphepo yamkuntho pakati pa ma hemispheres awiri.
Kupeza zifukwa kumaoneka ngati ntchito yovuta.Kodi mungamvetse bwanji dongosolo locholoŵana chotereli lomwe limayenda makilomita zikwizikwi monga mlengalenga?Sitingathe kuika Dziko Lapansi mu mtsuko ndi kuliphunzira.Komabe, izi ndi zomwe asayansi omwe amaphunzira sayansi yanyengo akuchita.Timagwiritsa ntchito malamulo a physics ndikuwagwiritsa ntchito kuti timvetsetse mlengalenga ndi nyengo ya Dziko Lapansi.
Chitsanzo chodziwika bwino cha njira imeneyi ndi ntchito yochita upainiya ya Dr. Shuro Manabe, yemwe analandira Mphotho ya Nobel mu Fizikisi ya 2021 "chifukwa cha ulosi wake wodalirika wa kutentha kwa dziko."Zolosera zake zimatengera mawonekedwe a nyengo ya Dziko Lapansi, kuyambira pamitundu yopepuka ya kutentha kwa mbali imodzi kupita kumitundu yonse yamitundu itatu.Imaphunzira momwe nyengo imayankhira pakukwera kwa mpweya woipa m'mlengalenga kudzera m'mitundu yamitundu yosiyanasiyana ya thupi ndikuwunika zomwe zikutuluka kuchokera ku zochitika zakuthupi.
Kuti timvetsetse mphepo yamkuntho ku Southern Hemisphere, tasonkhanitsa maumboni angapo, kuphatikizapo deta yochokera ku zitsanzo za nyengo za physics.Mu gawo loyamba, timaphunzira zowonera momwe mphamvu zimagawidwira padziko lapansi.
Popeza kuti Dziko Lapansi ndi lozungulira, pamwamba pake pamalandira kuwala kwa dzuwa mosiyanasiyana kuchokera ku Dzuwa.Mphamvu zambiri zimalandiridwa ndi kutengeka ku equator, kumene kuwala kwadzuwa kumagunda pamwamba mwachindunji.Mosiyana ndi zimenezi, mizati imene kuwala kumagunda m’makona otsetsereka kumalandira mphamvu zochepa.
Zaka makumi angapo za kafukufuku wasonyeza kuti mphamvu ya mphepo yamkuntho imachokera ku kusiyana kumeneku kwa mphamvu.Kwenikweni, amasintha mphamvu ya "static" yosungidwa mu kusiyana kumeneku kukhala mphamvu ya "kinetic" yoyenda.Kusintha kumeneku kumachitika kudzera mu njira yotchedwa "baroclinic instability".
Lingaliro limeneli likusonyeza kuti kuwala kwa dzuŵa sikungathe kufotokoza kuchuluka kwa namondwe ku Southern Hemisphere, popeza kuti mbali zonse ziwiri zimalandira kuwala kwadzuwa kofanana.M'malo mwake, kuwunika kwathu kukuwonetsa kuti kusiyana kwamphamvu yamkuntho pakati pa kum'mwera ndi kumpoto kungakhale chifukwa cha zinthu ziwiri zosiyana.
Choyamba, kunyamula mphamvu za m'nyanja, zomwe nthawi zambiri zimatchedwa "conveyor belt."Madzi amamira pafupi ndi North Pole, amayenda pansi pa nyanja, akukwera mozungulira Antarctica, ndipo amabwerera kumpoto motsatira equator, atanyamula mphamvu.Zotsatira zake ndikusamutsa mphamvu kuchokera ku Antarctica kupita ku North Pole.Izi zimapanga kusiyana kwakukulu kwa mphamvu pakati pa equator ndi ma pole ku Southern Hemisphere kusiyana ndi Kumpoto kwa dziko lapansi, zomwe zimapangitsa kuti pakhale mikuntho yoopsa kwambiri ku Southern Hemisphere.
Mfundo yachiwiri ndi mapiri akuluakulu a kumpoto kwa dziko lapansi, omwe, monga momwe buku la Manabe linanenera poyamba, amathetsa namondwe.Mphepo yamkuntho yodutsa m’mapiri akuluakulu imapangitsa kuti pakhale mafunde osasunthika omwe amachepetsa mphamvu za namondwe.
Komabe, kusanthula deta yokhayo sikungatsimikizire zomwe zimayambitsa izi, chifukwa zinthu zambiri zimagwira ntchito ndikulumikizana nthawi imodzi.Komanso, sitingasankhire zifukwa zomwe zimayesa kufunikira kwake.
Kuti tichite zimenezi, tiyenera kugwiritsa ntchito zitsanzo za nyengo kuti tiphunzire mmene mphepo yamkuntho imasinthira zinthu zosiyanasiyana zikachotsedwa.
Pamene tidasalaza mapiri a dziko lapansi mofananiza, kusiyana kwa mphamvu yamkuntho pakati pa ma hemispheres kunachepetsedwa ndi theka.Pamene tinachotsa lamba wa m’nyanja yonyamula katundu, theka lina la kusiyana kwa chimphepo linali litapita.Motero, kwa nthaŵi yoyamba, timavumbula kufotokoza kotsimikizirika kwa namondwe kum’mwera kwa dziko lapansi.
Popeza mvula yamkuntho imakhudzana ndi zovuta zomwe zimachitika pakati pa anthu monga mphepo yamkuntho, kutentha ndi mvula, funso lofunika lomwe tiyenera kuyankha ndiloti mkuntho wamtsogolo udzakhala wamphamvu kapena wocheperapo.
Landirani chidule cha zolemba zonse zazikulu ndi mapepala kuchokera ku Carbon Brief kudzera pa imelo.Dziwani zambiri zamakalata athu apa.
Landirani chidule cha zolemba zonse zazikulu ndi mapepala kuchokera ku Carbon Brief kudzera pa imelo.Dziwani zambiri zamakalata athu apa.
Chida chofunika kwambiri pokonzekera anthu kuti athane ndi zotsatira za kusintha kwa nyengo ndi kupereka zolosera zochokera ku zitsanzo za nyengo.Kafukufuku watsopano akuwonetsa kuti mkuntho wamkuntho wakumwera kwa dziko lapansi udzakhala wamphamvu kwambiri kumapeto kwa zaka za zana lino.
M’malo mwake, zikuloseredwa kuti kusintha kwa mphepo zamkuntho zapakati pa chaka ku Northern Hemisphere kudzakhala kochepa.Izi zili choncho chifukwa cha mpikisano wa nyengo pakati pa kutentha kwa madera otentha, komwe kumapangitsa mikuntho kukhala yolimba, ndi kutentha kwachangu ku Arctic, komwe kumawapangitsa kukhala ofooka.
Komabe, nyengo pano ndi pano ikusintha.Tikayang'ana kusintha kwa zaka makumi angapo zapitazi, timapeza kuti mphepo yamkuntho yakhala ikuwomba kwambiri m'chaka chakum'mwera kwa dziko lapansi, pamene kusintha kwa kumpoto kwa dziko lapansi kunali kosawerengeka, kogwirizana ndi maulosi a nyengo pa nthawi yomweyi. .
Ngakhale kuti zitsanzozo zimachepetsera chizindikirocho, zimasonyeza kusintha komwe kumachitika pazifukwa zakuthupi zomwezo.Ndiko kuti, kusintha kwa nyanja kumawonjezera mikuntho chifukwa madzi ofunda amapita ku equator ndipo madzi ozizira amabweretsedwa pamwamba pa Antarctica kuti alowe m'malo mwake, zomwe zimapangitsa kusiyana kwakukulu pakati pa equator ndi mitengo.
Kumpoto kwa dziko lapansi, kusintha kwa nyanja kumachepetsedwa ndi kutha kwa madzi oundana ndi chipale chofewa, zomwe zimapangitsa kuti dera la Arctic litenge kuwala kwadzuwa komanso kufooketsa kusiyana pakati pa equator ndi mitengo.
Kupeza yankho lolondola ndikwambiri.Zidzakhala zofunikira kuti ntchito yamtsogolo idziwe chifukwa chake zitsanzozo zimachepetsera chizindikiro chowoneka, koma zidzakhala zofunikiranso kupeza yankho lolondola pazifukwa zomveka zakuthupi.
Xiao, T. et al.(2022) Mkuntho ku Southern Hemisphere chifukwa cha mawonekedwe a nthaka ndi kufalikira kwa nyanja, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, doi: 10.1073/pnas.2123512119
Landirani chidule cha zolemba zonse zazikulu ndi mapepala kuchokera ku Carbon Brief kudzera pa imelo.Dziwani zambiri zamakalata athu apa.
Landirani chidule cha zolemba zonse zazikulu ndi mapepala kuchokera ku Carbon Brief kudzera pa imelo.Dziwani zambiri zamakalata athu apa.
Lofalitsidwa pansi pa layisensi ya CC.Mutha kutulutsanso zinthu zonse zosasinthidwazo kuti musagwiritse ntchito malonda ndi ulalo wa Carbon Brief ndi ulalo wa nkhaniyo.Chonde titumizireni kuti tigwiritse ntchito malonda.